Txerra Rodriguez (Derio, 1977) ez da hasiberria euskara elkarteen mugimenduan. Herriko Tximintx elkartearen sorrerarekin murgildu zen euskaltzaleen mugimenduan eta geroztik bide oparoa egin du euskalgintzan militante modura, profesionalki eta soziolinguistika arloko dibulgatzaile modura ere. Azken urteak ikerketari eskaini dizkio Emun aholkularitzan duen lanak utzi dizkion orduak, euskara elkarteen hiru hamarkadako ekarpena aztertu baitu bere doktoretza tesian.
« 30 urte mihigintzan. Euskara elkarteek euskararen biziberritzean izan duten eragina 1987-2017 » liburuan (UEU, 2020) argitaratu du Txerrak tesia. Euskaltzaleen mugimenduan ari garenontzako irakurri beharreko lana da, euskara elkarteen ibilbidean izandako lorpenak, hutsuneak eta erronkak xehe-xehe aletzen baititu. Dokumentazio lan handia egin du egileak eta euskara elkarteetako hainbat kiderekin izandako elkarrizketak baliatu ditu ondorioak ateratzeko. Gutxi ikertu da orain arte gure mugimenduari buruz eta oso lan interesgarria da esku artean duguna.
Elkarrizketa luze honetan liburu eta tesian jasotakoen gainean aritu gara Txerrarekin. Hurrengo hilabeteetan egingo dugun aurkezpen saioaren aurrerapen modura balio dezala elkarrizketan esandakoak.
Ikerketa lan handi baten emaitza izan da “30 urte mihigintzan” liburuan jaso duzun tesia. Lau urtetako lana, dokumentazio azterketa, 26 elkarrizketa sakon, 16 adituren ekarpena. Nola eta zergatik erabaki zenuen horrelako lan erraldoi bati ekitea?
Duela sei urte unibertsitatera bueltatzea erabaki nuen. Masterra egin nahi nuen, tesira bideratuta. Hor hasi nuen prozesua. Basauriko Euskarabila elkarteari buruzko Master amaierako lana egin nuen. Lan hori gero tesian egin nahi nuena testeatzeko izan zen. Lan hori beste modu batean eginda dago, baina lehenago buruan nuen ideia bat diseinatu nahi nuen nolabait. Zergatik? Alde batetik iruditzen zitzaidan euskara elkarteen gainean oso gutxi dagoela ikertua. Orain arte elkarteetan ibilitakoek egindako hausnarketak eta gogoetak kaleratu izan dira. Eta horri garrantzirik kendu barik, nahi nuen beste begirada batetik abiatzea, jakinda nik ere hanka bat ikerketan nuela eta beste bat militantzian. Nire buruari jarritako erronka izan da.
Ematen du asko idatzi dela euskara elkarteetatik edo euskal elkarteetaz, baina gutxi ikertu dela, ezta? Eta tesian hain zuzen hori aipatzen duzu: gehiago sakondu behar dela, garrantzitsua dela elkarte bakoitzaren ekarpena ondo aztertzea, gero ondorio orokorragoetara heldu ahal izateko.
Hasieran neukan helburuak azkenean gauzatu dena baino anbizio handiagoa zuen. Heldu zen momentu bat egin nuela bide bat baina hortik aurrera ezin nuela gehiago sakondu, gehiago findu, materiala falta zitzaidalako. Nik elkarrizketa batzuk egin ditut, galdetegiak landu ditut eta irakurri dut euskara elkarteei buruz idatzita dagoen guztia edo ia guztia. Baina beste informazio mota bat falta zitzaidala sumatzen nuen. Zer lortu du AED moduko elkarte batek Arrasaten bere ibilbidean? Non eragin du? Gauza batzuk badaude, baina ez dago oso garatuta. Eta elkarte txikietan zer esanik ez. Hori izan da seguruenez ikerketak berak eduki duen erronka handienetako bat. Horregatik heldu nahi nuen lekura heldu ahal izateko ikaragarrizko buelta eman behar izan dut. Historia, zutabe filosofikoak eta beste hainbat aspektu aztertu ditut elkartez elkarte eragindakoa ez zegoelako modu orokor batean aztertuta.
Militantziaren betaurrekoekin egin duzu lan hau gainera, urte asko baitaramatzazu euskara elkarteen mugimenduan, Derioko Tximintx elkartean hasita.
Nik euskara elkarteekin izan nuen lehen lotura Tximintxekin izan zen, bai. 2002an elkartu ginen Derioko batzuk euskara elkarte bat sortzeko gogoarekin. Urtebete eman genuen bide horretan eta 2003an sortu genuen elkartea. Nik ordurarte ez neukan harremanik euskara elkarteen mugimenduarekin. Eta hasiera hori tesiaren bukaerarekin lotzen dut. Gu Tximintxen hasi ginenean gure artean rol banaketa bat egin genuen. Gogoeta batetik abiatu genuen rol banaketa: gu denok militantziatik gentozen, beste mugimendu batzuetatik eta ez genuen ideiarik ere ez euskararen biziberritzeaz eta soziolinguistikaz. Orduan taldean ardurak banatu ziren eta niri tokatu zitzaidan arlo honetan janztea. Hortik hasita heldu naiz hona. Garai hartan ez nuen asmorik nire bizitza soziolinguistika aplikatura dedikatzeko, ni beste mundu batetik nentorren. Baina dena dela azkenean hortik hasita emandako urrats guztiek eraman naute hona.
Elkarte askok ez dute bide hori egin, ezta? Tesian aipatzen duzu soziolinguistikaren oinarrietatik baino elkarte askok ekintzaren erreprodukziotik antolatu dituztela bere jarduerak.
Bai, esango nuke hor bi etapa egon daitezkeela. Beharbada etapa esatea gehiegi esatea da eta ez nuke jakingo mugarria jartzen, baina bai igartzen da hasierako elkarteetan bazegoela kezka ekintzaz gain gogoetarako ere. Eta ematen du gerora joan dela gehiago kopiatzera (eta horretan ez nuke ezberdinduko 1995ean eta 2005ean sortutako elkarte bat). Esango nuke ahaztu egin direla ekimen horiek zeuzkaten oinarri teorikoak. Orokortzen ari naiz eta salbuespen asko daude, baina fenomeno orokor modura hori ikusi dut.
Ikerketaren galdera nagusiari erantzunez, zeintzuk dira zure ustez euskara elkarteen mugimenduaren ekarpen nagusiak?
Alde batetik, nik uste dut ekarpen nagusiena izan dela erabilera erdigunean jartzea eta erabilerarako edo praktika horiek bultzatzeko mekanismoak sortzea. Euskara elkarteek ez dute bakarrik erabilera diskurtsoaren erdigunera eraman. Hori egin dute, jakina, baina horrez gain, saiatu dira sortzen erabilera hori bultzatzeko formulak, tokiko komunikabideetatik hasita Euskaraldirainokoak. Horiek izan dira, nire ustez, euskara elkarteen bi ekarpen nagusienak, behintzat euskararen biziberritzeari dagokionez. Euskararen aldeko mugimendu sozialari bestelako ekarpen batzuk egin dizkiote, estilo aldetik, gauzak egiteko moduetatik eta abar, baina emaitzen aldetik bi horiek izan dira: batetik, euskararen erabilera zentrora ekarri, eta gaur egun hori euskararen aldeko mugimendu osoan eta baita administrazioan ere diskurtso nagusia da, erabat gailendu da; eta bigarrenik, erabilera sustatzeko bideak eraikitzea: herri komunikabideak, mintzapraktika programak, antzokiak, aisialdi egitarauak eta abar.
« amets handiak egin genituen, baina garaiei zegozkien ametsak ziren »
Berrikuntza sozialean egindako ekarpen handia izan dela azpimarratzen duzu, erabileran eragiteko. Baina era berean ekarpen asko egin arren, hasieran egindako amets handiak ez lortzeak nolabaiteko frustrazio eta nekea sortu dituela aipatzen duzu tesian. Amets handiegiak egin genituen edo ez dugu asmatu egindako guztia kontatzen?
Seguruenez bietatik izango du. Nire ustez ametsak handiak ziren, hasiera batean, baina garaiei zegozkien ametsak ziren. Euskararen aldeko mugimendua ahul zetorren, alderdikeriek janda, nolabait esateko. Elkarteak sortu ziren herrietan izugarrizko ilusioa sortu zuten eta ilusio horrek eraman zituen seguruenik ametsak altu xamar jartzera. Baina gero, egindako ekarpenak ikusiz gero eta zenbat jende aritu den euskara elkarteetan militatzen eta ekarpena egiten, uste dut kontatutakoa askoz politagoa izan zitekeela kontatu duguna baino. Nik uste dut, egon den jende kopuruari begiratuta, ekarpena oso handia izan dela. Baina gertatzen dena da euskara elkarteak ez zirela etorri hori egitera, hori baino askoz gehiago egitera etorri zirela eta nik uste horrek sorrarazten duela frustrazio puntu hori.
Erabileran eta egitasmoen garapenean egindako ahaleginak zer neurritan zaildu du euskaldunon komunitatea trinkotzea moduko helburuetan urrats gehiago ematea?
Uste dut ez dakigula oso ondo zer den komunitatea trinkotzea. Derion edo Elgoibarren komunitatea trinkotzea zer den ez dugu argi definitu. Ez badakigu oso argi zer den egin nahi duguna eta horren ukigarria ez den helburua badugu, logikoa da inertziak beste egitasmo batzuetan indarrak jartzera eramatea. Horrek ez du esan nahi trinkotzea ahaztu dugunik, baizik eta ondo definitzen ez dugula asmatu. Eta seguruenik euskaldunen komunitatea zer den ere definitu beharko genuke hobeto. Eta nik, hala ere, uste dut trinkotzera heltzeko bide bakarra egitasmo konkretuen bidez egiten dela.
« horizontaltasunean irabazi beharko genuke, bestelako militantzia eredu batzuk txertatzeko aparteko ahalegina eginez »
Lehen aipatu duzu estilo berri bat ere ekarri dutela euskara elkarteek euskalgintzara. Baina era berean azken 10 urteetan bada funtzioen gaineko eztabaida, mugimendu sozialaren funtzioa zein neurritan betetzen duen euskara elkarteen mugimenduak. Gainera gizartea eraldatzen zentratu izanak barne dinamikak zaintzea alde batera uztea ere ekarri duela aipatzen duzu.
Mugimendu sozialari dagokionean bi gauza aipatuko nituzke. Alde batetik, barne egitura eta barne funtzionamendua aipatuko nuke. Gizarte eraldaketek bestelako militantzia eredu batzuetara eraman gaitu denok. Uste dut horretan horizontaltasunean irabazi beharko genukeela denok, bai herrietan eta baita Topagunean ere. Eta horretan aparteko ahaleginen bat egin beharko genuke, bestelako militantzia eredu batzuk txertatzeari begira. Bestetik, egitekoetan, hor dago Euskaraldia moduko ekimen bat, nire ustez oso indartsua dena eta hortik elikatu eta indartu dena hein handi batean (ez hortik bakarrik, baina hortik ere). Eta nik uste badela momentua bestelako Euskaraldia batzuk asmatzeko, filosofia beretik abiatuko diren ekimenak, aktibazioa bilatuko dutenak, norberarengatik emanda kolektibotik elikatuko dutenak. Horrelakoak orokortzera jo beharko genuke. Gainera nik Euskaralditik bereziki nabarmenduko nuke behingoz Euskal Herriko mapa osoa estali izana eta hori pozgarria da.
Horizontaltasunarekin lotuta tesiaren amaieran aurrera begira egiten dituzun proposamenetan eredu malguagoak beharko liratekeela aipatu duzu. Saiakera batzuk egin dira azken urteotan (Derion, Aiaraldean,…), badago erreferentziarik edo asmatzeke dago oraindik eredu berri hori?
Nik uste dut igual gure mugimenduan ez dagoela pista handiegirik, baina beste leku batzuetan badaudela pista batzuk. Kooperatibismo berriari begiratu beharko genioke, hortik seguru asko ikaskuntza batzuk etor daitezkeelako. Era berean, nahiz eta antolaketa moduekin zerikusi zuzenik ez izan, Azpeitiako San Agustinen inguruan sortutako kooperatiba hirukoitza edo Goienaren bide horretatik abiatuta badaude gauza interesgarriak eta jarraitu behar ditugu. Feminismoan ere eztabaida hauekin badabiltza, zelan uztartu militantzia eta egitura profesionala, herrietako berdintasun teknikariekin osagarritasuna. Ez dago barita magikorik eta esperimentatzea ezinbestekoa da. Ez da erraza. Nik proposamenak egin ditut lan honek, behintzat, aldaketarako pista batzuk eman behar zituela sinestuta.
« euskara elkarte batean ibiltzeak partaideon bizitzan arrastoa uztea bilatu beharko genuke »
Proposamen ugari egin dituzu tesiaren bukaeran etorkizunari eskaini diozun atalean. Lehen erronka modura kideen zaintzan inbertitzea aipatu duzu: formazioa, eginkizunaren transmisioa eta bazkideekin harremana. Eta beste alde batetik, hiztunari orain arte baino arreta handiagoa eskaini beharra ere aipatu duzu. Badute lotura, ezta?
Nik ez nituen biak lotu erredakzioan, baina lotuta daude. Batera landu arren, gero bide desberdin modura landu nituen, baina biak guztiz uztartuta daudela uste dut. Euskara elkarteetan jende asko ibili gara eta ari gara oraindik ere, eta geure burua zaintzea dagokigu: militantziatik, formaziotik,… jendea euskara elkartera hurbiltzen denean kezka eta preokupazio batzuekin hurbiltzen da, gauzak aldatzeko gogoarekin. Nik uste ez dugula jende horri eginkizunak ematen asmatu. Militantzia erotikoago egin behar dugula aipatzen dut liburuan. Ni Tximintxen hasi nintzenetik nire bizitza aldatu egin zen. Aurretik euskaraz gehiago edo gutxiago bizi nintzen, ez oso kontziente ere, baina ordutik euskaraz bizi naiz ia ehuneko ehunean, gauza asko ikasi ditut eta horrek niri bizitza aldatu dit. Beharbada ez da posible hain aldaketa sakona, baina bilatu beharko genuke euskara elkartean ibiltzeak arrasto bat uztea partaideon bizitzan. Horri ere begiratu behar diogu.
Diskurtsoa sortu eta gizarteratzen ahalegin txikia egin dugula aipatu duzu liburuan, baita barne formazio eta transmisioan. Politikan gehiago eragin beharko genukeela ere idatzi duzu. Nola?
Lehen ere esan dugu euskara elkarteek erabilera zentroan jartzen asmatu zutela. Baina euskara elkarteen mugimenduak eta Topaguneak zer lan pedagogiko egin dute hizkuntza ohiturak aldatzeak dakarren edo ekar dezakeen zamaz? Ni diskurtsoaz ari naizenean hortaz ari naiz. Erabilera oso garrantzitsua dela esatea foro batzuetan beharrezkoa zen eta oraindik ere batzuetan bada beharbada. Baina beste foro batzuetan bestelako mezu batzuk ere bota behar zirela uste dut. Erabilera areagotu nahi zuten pertsonei seguraski beste mezu batzuk helarazi behar genizkien. Jendea prestatu egin behar dugu hizkuntza ohiturak aldatu eta euskaraz bizitzeko. Eta, era berean nik hori politikan eragitearekin ere lotzen dut era batera edo bestera. Eta politika aipatzean era zabalean aipatzen dut, alderdi politikoek egiten dutena politika baita, baina beste gauza asko ere. Ni politikan eragiten duen pertsona naizela uste dut, nahiz eta sekula ez alderdi politiko batean aritu. Azken finean guk gizartean eragin behar dugu. Guk bilatzen dugun aldaketa ez da norbanakoaren aldaketa. Hori ere bada, norbanakoaren ahaleginetik aldaketa handiak lor ditzakegulako, baina gizartean ere aldaketak eragin behar ditugu: gizarte politiketan, politika ekonomikoetan eta abar. Horietara bideratzeko ere diskurtso batzuk beharko ditugu, hartzaileei egokitutako diskurtsoak.
« hamar urte pasa dira kongresutik eta mugimenduak bere burua aztertzeko momentu egokia dela uste dut »
Euskara elkarteen ezaugarririk nabarmenena tokikotasuna izan dela aipatu duzu tesiaren ondorioetan eta horrek komunitategintzan eragiten lagundu duela. Zer funtzio tokatzen zaio jokatzea Topaguneari zure iritziz?
Euskara elkarteen arrakastaren faktore nagusietako bat tokikotasuna da eta euskara elkarteek lortu ez dutenaren faktore garrantzitsuenetako bat tokikotasuna izan da, aldi berean. Tokikotasunak bi aurpegi horiek baditu. Alde batetik, oso ona da elkartea txertatuta dagoen herrian eragiteko gaitasuna duelako, baina herriko hori herrian geratzen da, zaila da eragin horrek herriko mugak apurtzea. Zentzu horretan, nik uste dut euskara elkarteek Topagunea sortzea erabaki zutenean oso modu utopikoan planteatu zutela: behetik gorako elkarte nazional bat. Eta hori berrikuntza sozialetan aipatu ez dudan arren, berrikuntza ikaragarria izan zela uste dut. Beharbada lehenago beste batzuk egongo ziren, baina horrenbeste urte eta horrenbesteko arrakasta izan duenik ez dakit dagoen. Arrakasta diot, hainbeste urtetan ez delako eszisio edo banaketarik egon, eta hori XXI. mendeko Euskal Herrian meritua da.
2010-2011ko gogoeta prozesuan Topaguneari beste funtzio batzuk eman zizkioten euskara elkarteek eurek, eta nik uste dut Topaguneak bide horretan ondo egin duela, kritikak kritika, beti egin daitekeelako kritikaren bat. Uste dut euskara elkarteekin, behintzat 2017rarte (nik aztertu dudan epea hori baita) harremana lehenagokoa modukoa izan dela. Euskara elkarteek Topaguneari gehiago tiratzea eskatu zioten eta hori egin da neurri batean. Baina hor bi gauza gertatzen dira: batetik, euskara elkarte batzuek gehiago tiratzea eskatu arren tokikoari erantzuten nahikoa lan badute, eta bestetik, erritmo ezberdintasuna. Elkarte handienen bueltan ardaztu da Topagunea urte batzuetan. Eta ez diot ondo edo txarto dagoen, baina egia da zaila dela hain tamaina eta erritmo ezberdineko elkarteen artean oreka bat bilatzea. Hamar urte pasa dira kongresutik eta nik uste balantzea egiteko momentu egokia dela. Nire ustez ondo bete du bere bidea Topaguneak, baina 2018tik hona, hau da, lehen Euskaralditik hona biratze bat egon da, ulergarria den biratzea: Topagunea pasa da 90 bat euskara elkarteren federazio izatetik hirurehun eta piko talde kudeatzeko eta koordinatzeko gunea izatera, eta horri gehitu 2020an ez dakit zenbat arigune. Horregatik, mugimenduak bere burua aztertzeko momentua dela uste dut. Nik pertsonalki 10 urte hauen balorazio ona egiten dut, baina baloratzeko momentu egokia dela uste dut. 2020ko hamarkada honetan zein da herri batean eragiteko beharrezkoa den antolaketa eta funtzionamendu modua? Zer behar du euskararen aldeko mugimenduak? Euskaraldiko talde bat bi urtetan zortzi hilabetean martxan egongo dena edo behar du talde egonkor bat? Zer funtzionamendu, zer baliabide? Baliabideez ere hitz egin behar da eta. Eta horrek ekarri beharko luke ondoren Topagunearen funtzioa ere berkokatzea.
Bukatzeko, ikerketaren oinarrietara bueltatuta. Ikerketa oso guretik eginda dago, Euskal Herritik egina dago, bestelako erreferentziarik gabe. Baina zuk ondo ezagutzen dituzu beste herrialde eta hizkuntza komunitate batzuk ere. Zein erreferentzia interesgarri egon daitezke Euskal Herritik kanpo euskara elkarteontzat?
Aztertu nituen handik eta hemendik egon zitezkeen adibideak, jakinda euskara elkarteekin parekatzerik dagoen mugimendurik ez dagoela, eta are gutxiago euskara elkarteen indar, erreferentzialtasun eta ibilbidearekin parekatzerik dagoenik. Aztertu nituen maoriak, galestarrak, galegoak, katalanak, bretoiak eta beste batzuk eta aztertu nituenen artean bi iruditzen zaizkit inspiragarriak: batetik, Galestarrak eta, bestetik, Galiziarrak. Galesen badago herriz herri komunitategintzan aritzen diren eragile batzuk, funtziotan gutxi gora behera euskara elkarteetan egiten denaren antzeko zerbait egiten dutenak, 17-18 jardunbide ezberdin dituztenak. Ez dira elkarteak. Berez, gobernuak eta udalen artean osatuak dira, baina herritarren parte hartzearekin, tradizio anglosaxoietik datozen egiturak. Urrun gaude, baina iruditzen zait hortik edan genezakeela. Eta bestetik galiziarrak aipatuko nituzke. Azken urteetan zentro sozialen inguruan lan egiten ari dira. Kataluniako Casals-ak izan zituzten eredu modura eta oso uztartuta dituzte independentismoa eta galizieraren defentsa. Hortan beharbada ez dira guretzat erreferentzia baina egiten ari diren bideetatik komunitategintzan eragiteko ideia batzuk interesgarriak izan daitezke.
Eta gure mugimendua izan daiteke besteren batentzat erreferentzia?
Guk bi gauza nagusi ditugu euskara elkarteen mugimendutik emateko. Lehenik eta behin erabileraren garrantzia azpimarratzea. Kanpoan ibili izan naizenetan ideia hau azpimarratu dut eta inpresioa dut lur antzuan bota ditugula haziak. Baina oso ideia garrantzitsua dela iruditzen zait. Eta bigarren ekarpena, sinpletasuna. Euskara elkarteena euskararen aldeko mugimendu guztien artean erreproduzitzeko errazena da: edozein herritan bildu daitezke lau edo bost lagun eta erabilera bultzatzeko gauza batzuk egiten hasi. Askoz zailagoa da komunikabide bat edo euskaltegi bat montatzea. Batu eta mintzapraktika egitasmo bat, Euskaraldia moduko aktibazio ekintza bat, aisialdirako proposamen bat edo kultur ekimen bat antolatzea sinpleagoa da. Gero, hortaz gain, euskara elkarteen mugimendutik beste herrialde batzuetara gehien zabaldu dena Kafe Antzokiena da, hainbat herritatik (baita Galiziatik ere) etorri izan dira ezagutzera.